خلاصة الحکمه

«خلاصة الحکمة» تالیف محمد حسین عقیلی خراسانی کتابی درباره کلیات علم پزشکی به زبان فارسی است.

نویسنده این اثر را پس از تمام شدن نگارش کتاب مخزن الادویه، به درخواست استادش، میر محمدعلی حسینی نوشته است. این کتاب سومین کتاب از موسوعه ارزشمند مجمع الجوامع که در سه مجلد منتشر شده است. شروع تالیف کتاب به تصریح نویسنده سال ۱۱۹۵ قمری بوده است.

این اثر شامل یک مقدمه و دو مقاله و بخش ضمائم است. مؤلف در مقدمه که در بردارنده چهار فصل است، به بیان تعریف علم طب ، هدف و موضوع و شرف آن و بیان سخنانی به عنوان سفارش به طبیب و بیمار می‌پردازد. مقاله اول مشتمل بر چهار رکن و مقاله دوم نیز مشتمل بر دو فن است. هر یک از ارکان و فن‌ها نیز خود به فصولی تقسیم شده‌اند.

بسیاری از مطالبی را که مؤلف در این کتاب می‌نگارد، از زمان ابوعلی سینا به بعد به چشم می‌خورد، ولی اهمیت کار مؤلف در این است که هیچ یک از نویسندگان قبلی به تفصیل و دقت او این مطالب را نقل و تحریر نمی‌کنند.

البته این کتاب بیشتر بیانگر خصوصیت تحقیق مؤلف است تا خصوصیت تتبع، ولی با این حال تتبع مؤلف هم در این کتاب قابل توجه است. نام بردن از بیش از صد طبیب نامی و نقل قول از آن‌ها، از حکمای یونانی گرفته تا عرب و فارس، از قدیمی‌ترین آن‌ها اسقلینوس تا اطبای معاصر خود؛ مانند حکیم اکبر ارزانی و ذکر بیش از چهل کتاب مشهور حکایت از کوشش و پژوهش مؤلف در علم طب و اهمیت تالیف کتاب دارد.

نگاهی به تحقیقات مؤلف در این اثر نشانگر این مطلب است که هدف او در نگارش کتاب تنها تقلید و احیانا جمع آوری اقوال نبوده، بلکه وی آنچه را نوشته و یا نقل کرده بر اساس تجربه و تحقیق به اثبات رسیده است.

بنابراین مؤلف گاه به نقد سخنان بزرگان طب می‌پردازد که نمونه‌ای از این اشکالات و انتقادات را می‌توان در مبحث حقنه مشاهده کرد که چگونه مؤلف، سخن بزرگانی؛ همچون قرشی و یا نفیس الدین کرمانی در کتاب شرح اسباب و علامات را در معرض نقد قرار می‌دهد.

البته هدف او از انتقادات تنها اشکال تراشی نبوده، از این رو گاه به انتقادات خود جواب می‌دهد و یا سخنان اطبای دیگر را به گونه‌ای توجیه می‌کند تا نقد و اشکالی بر آن‌ها وارد نشود. در کنار نقد و انتقاد، مؤلف جانب ادب را نیز رعایت می‌کند و گاه در هنگام نقد از بزرگان با القابی شایسته تعبیر می‌کند.

در کنار تحقیقات جامع مؤلف، استفاده فراوان و به جای او از اصطلاحات پزشکی سنتی، جامعیت این اثر را مضاعف می‌گرداند.

با توجه به این خصوصیات، کتاب خلاصةالحکمة را می‌توان یک فرهنگ لغات و اصطلاحات در باب کلیات طب دانست و در واقع این کتاب پله اول فراگیری طب خواهد بود که با فراگیری اصطلاحات آن، کار در مراحل بعدی- یعنی ادویه مفرده، ادویه مرکبه و معالجات- بسیار آسان خواهد شد.

مقاله اول این کتاب مشتمل بر چهار رکن است. در این مقاله، مؤلف به بیان امور نظری و تئوری می‌پردازد. رکن نخست این مقاله مشتمل بر یک مفتاح و هفت فصل، و رکن دوم مشتمل بر یازده فصل، و رکن سوم متضمن چهار فصل، و رکن چهارم دربرگیرنده پنج باب است.

مؤلف در مقاله دوم کتاب به بیان امور عملی می‌پردازد. این مقاله مشتمل بر دو فن است. فن اول در ضمن شانزده فصل به بیان اموری درباره حفظ صحت اختصاص دارد. در فن دوم، معالجات و دستورالعمل‌هایی کلی ذکر شده است. این فن شامل سه فصل است.